Het lot van Joodse goud- en zilversmeden tijdens de Tweede Wereldoorlog
Soms brengt een toevallige vondst een vergeten stukje geschiedenis weer tot leven.
Tijdens een antiekbeurs in Den Bosch, in 2015, sloeg ik een oud boekje open dat mijn blik voorgoed veranderde. Het bleek een officiële lijst te zijn met meestertekens van goud- en zilversmeden, uitgegeven door het Ministerie van Financiën op 1 juli 1940 — slechts zes weken na de Duitse bezetting van Nederland.
Wat op het eerste gezicht een technisch naslagwerk leek, bleek bij nader inzien een stille getuige van een aangrijpend verleden. Tussen de regels door las ik het verhaal van de Joodse vakmensen, voor wie het ambacht geen bescherming bood in een tijd van vervolging en vernietiging.
Het meesterteken – een handtekening van trots
Elke goud- of zilversmid die zijn proeve van bekwaamheid met succes had afgelegd, mocht een eigen meesterteken laten registreren. Dit unieke symbool werd zorgvuldig in elk sieraad of gebruiksvoorwerp geslagen — een persoonlijk stempel van vakmanschap, trots en eer. Ook importeurs hadden hun eigen teken, allemaal beheerd door het waarborgkantoor dat de registers bijhield.
Een meesterteken was meer dan een merkje in metaal; het was de handtekening van een mens.
Een ontdekking die stil maakte
Tijdens de keuring op de beurs viel iets op: in mijn exemplaar van de merktekenlijst uit 1940 had een vorige eigenaar namen doorgestreept.
Namen van goud- en zilversmeden, van importeurs — mensen die hun werk moesten staken tijdens de oorlog.
Toen ik verder zocht, bleek dat veel van die namen Joods waren. De doorgestreepte regels werden zo tot stille getuigen van levens die abrupt werden afgebroken.
De cijfers achter het verlies
Uit aanvullend onderzoek kwam een indrukwekkend beeld naar voren.
Van de 125 geregistreerde importeurs in 1940 bleken er 24 Joods te zijn: bijna 1 op de 5. Dat is opmerkelijk, want Joodse Nederlanders vormden slechts 1,6% van de bevolking. Ook bij de goud- en zilversmeden was de vertegenwoordiging groot: 7,6% van hen had Joodse wortels.
Het ambacht bood geen bescherming tegen vervolging. Sterker nog, het werken met goud en zilver — waardevolle materialen — kon het gevaar juist vergroten.
De namen die blijven
Achter elk meesterteken schuilt een mens, een familie, een levensverhaal.
In Amsterdam, Groningen, Haarlem, Den Haag — overal verdwenen namen uit de registers.
Sommigen wisten te vluchten of doken onder, maar velen keerden nooit terug.
- Rosenblatt J. Amsterdam Goudsmid 1936-1943 Auschwitz 24-9-1943
Overzicht Joodse goud- en zilversmeden & importeurs (1940–1945)
Een doorzoekbare, mobiele-vriendelijke tabel gebaseerd op het onderzoek naar meestertekens en importeursmerken rond 1940. Gebruik de zoekbalk om op naam, plaats, beroep of lot te filteren.
| Naam | Woonplaats | Beroep | Periode actief | Lot tijdens de oorlog |
|---|---|---|---|---|
| Aardewerk, J. | Amsterdam | Goudsmid & importeur | 1936–1940 | Auschwitz, 7-9-1942 |
| Agsteribbe, A.S. | Amsterdam | Goudsmid & importeur | 1927–1943 | Auschwitz, 22-10-1943 |
| Anholt, F.A.L. | Groningen | Goudsmid & importeur | 1928–1943 | Overleefd (na 1984) |
| Arenowitz, W.L. | Amsterdam | Goudsmid | 1931–1943 | Auschwitz, 6-9-1944 |
| Asscher, I.J. (Abraham & Jacobus) | Amsterdam | Diamantairs | 1932–1948 | Overleefd |
| Bachrach, L. | Den Haag | Goudsmid | 1909–1943 | Overleefd (werk hervat 1945–1975) |
| Biermann, M. | Amsterdam | Goudsmid (Berlijn) | 1941–1943 | Auschwitz, 19-11-1943 |
| Bloemkoper, M. | Den Haag | Goudsmid | 1903–1943 | Den Haag, 16-3-1943 |
| Blom–de Vries, Wed. S. | Den Haag | Importeur | 1924–1943 | Den Haag, 9-6-1943 |
| Citroen, Jos. B. | Amsterdam | Goudsmid & importeur | 1925–1943 | Overleefd – gaat door |
| Citroen, R. | Amsterdam | Importeur | 1938–1942 | Overleefd via Zwitserland |
| Citroen (Fa. Goudsmit), R. | Den Haag | Goudsmid & importeur | 1939–1942 | Onbekend lot |
| Cohen, B. | Haarlem | Goudsmid | 1940–1944? | Auschwitz, 15-12-1942 |
| Davids, Fa. J. | Amsterdam | Importeur | 1924–1943 | Amsterdam, 11-11-1942 |
| Dingsdag, J. | Amsterdam | Goudsmid | 1940–1943 | Sobibor, 2-7-1943 |
| Van Esso, Fa. L.M. | Amsterdam | Goudsmid & importeur (grote importeur) | 1940–1943 | Onbekend |
| Van Esso, Fa. A. | Den Haag | Goudsmid & importeur | 1939–1942 | Auschwitz, 1-2-1943 |
| Farro, D. | Amsterdam | Goudsmid | 1913–1943 | Auschwitz, 12-10-1942 |
| Franck, Fa. J. | Middelburg | Goudsmid | 1915–1940 | Auschwitz, 21-9-1942 |
| Goldman, I.J. | Amsterdam | Importeur | 1931–1943 | Auschwitz, 11-2-1944 |
| Gomes de Mosquita, S.G. | Amsterdam | Goudsmid | 1931–1944 | Auschwitz, 21-9-1942 |
| Goudsmit Ed. v/h N.V. | Rotterdam | Goudsmid & importeur | 1924–1946 | Overgedragen in 1938 |
| Groen, A. | Amsterdam | Goudsmid | 1920–1943 | Leusden, 7-11-1942 |
| Groen, L. | Amsterdam | Goudsmid | 1938–1943 | Rotenburg, 26-5-1945 |
| Groen & Co., Fa. | Amsterdam | Goudsmid & importeur | 1925–1943 | Amsterdam, 17-4-1942 |
| Harf, L. | Amsterdam | Goudsmid | 1939–1944 | Sobibor, 11-7-1943 |
| Hochheimer, F.A. | Amsterdam | Importeur | 1932–1944 | Amsterdam, 20-2-1989 |
| Jochems, J. | Amsterdam | Goudsmid | 1925–1942 | Auschwitz, 11-2-1944 |
| Katan, M. | Amsterdam | Goudsmid | 1903–1943 | Sobibor, 28-5-1943 |
| Katan, J. | Den Haag | Goudsmid | 1938–1943 | Auschwitz, 28-2-1943 |
| Katoen, Gebr. B & E | Amsterdam | Goudsmid / juwelier | 1921–1943 | Sobibor, 4-6-1943 |
| Katz, E. | Amsterdam | Goudsmid | 1940–1942 | Overleefd (actief 1945–1950) |
| Kiek, M. | Hilversum | Goudsmid | 1918–1943 | Sobibor, 30-4-1943 |
| Kinsbergen, A. (Mozes) | Amsterdam | Importeur (horloges) | 1938–1943 | Onbekend (familie in Brussel) |
| Kollum, I. van | Amsterdam | Goudsmid | 1933–1942 | Polen, 31-3-1944 |
| Limkowski, J. | Amsterdam | Goudsmid | 1925–1943 | Auschwitz, 26-2-1943 |
| Mendels, N. | Den Haag | Goudsmid | 1916–1944 | D.O. Arnhem, 30-9-1944 |
| Michelson, L. | Amsterdam | Goudsmid | 1934–1943 | Sobibor, 16-4-1943 |
| Monasch, M. | Amsterdam | Goudsmid | 1927–1942 | Amsterdam, 29-12-1941 |
| Oesterman, N.Ph. | Amsterdam | Importeur | 1924–1943 | Sobibor, 26-3-1943 |
| Premsela & Hamburger | Amsterdam | Importeur (sinds 1823) | 1924–1943 | Auschwitz, 12-2-1943 |
| Preselaar, L. | Amsterdam | Importeur (diamant) | 1928–1943 | Mauthausen, 10-3-1945 |
| Rodrigues, S. | Amsterdam | Goudsmid | 1932–1944 | Overleefd (later R&C) |
| Rosenbaum, M.L. | Amsterdam | Goudsmid | 1933–1943 | Sobibor, 30-11-1943 |
| Rosenblatt, J. | Amsterdam | Goudsmid | 1936–1943 | Auschwitz, 24-9-1943 |
| Rubinstein, A. | Amsterdam | Goudsmid | 1933–1943 | Malachit, 4-4-1945 |
| Schaap, J. | Den Haag | Goudsmid & juwelier | 1938–1940 | Den Haag, 14-5-1940 (z) |
| Schaap, Fa. M. | Utrecht | Goudsmid & juwelier | 1930–1942 | Duikt onder, België |
| Slier, L. | Rotterdam | Goudsmid | 1926–1942 | Sobibor, 21-5-1943 |
| Simons, J.N. | Amsterdam | Goudsmid | 1936–1943 | Onbekend (tot 2010 vermeld) |
| Van der Sluis, A. | Den Bosch | Goudsmid & importeur | 1929–1943 | Onbekend (22-10-1943) |
| Spijer, Fa. S. | Amsterdam | Importeur | 1924–1943 | Overleefd († 23-8-1951) |
| Stork, A. | Amsterdam | Importeur | 1924–1943 | Auschwitz, 26-2-1943 |
| Swelheim, E. | Hilversum | Goudsmid | 1933–1942 | Sobibor, 9-4-1943 |
| Tas, R.E. | Den Haag | Goudsmid & juwelier | 1925–1942 | Auschwitz, 31-12-1942 |
| Vet & Zoon | Zaandam | Goudsmid | 1927–1943 | Auschwitz, 30-9-1943 |
| Vos, Jozef | Amsterdam | Goudsmid | 1930–1943 | Vermelding 1946–1957 |
| Werkendam, M. | Amsterdam | Goudsmid | 1925–1944? | Auschwitz, 28-2-1943 |
| Wessel, H. | Amsterdam | Goudsmid (vlucht: Frankrijk) | 1920–1943 | Sobibor, 7-3-1943 |
| Wolf, L. | Amsterdam | Goudsmid | 1923–1943 | Auschwitz, 5-10-1942 |
| Worms, M. | Den Haag | Goudsmid | 1932–1941 | Auschwitz, 30-9-1942 |
| Zinger, J. | Amsterdam | Goudsmid | 1932–1941 | Sobibor, 9-4-1943 |
Een blijvende herinnering
Veel van hun meestertekens bestaan nog steeds. Ze liggen opgeslagen in archieven, gedrukt in oude boeken of verborgen in antieke sieraden die vandaag de dag nog worden bewonderd.
Elk teken vertelt een verhaal — van vakmanschap, van trots, maar ook van verlies.
Wanneer we een oud sieraad bekijken en het meesterteken ontdekken, laten we dan even stilstaan. Achter dat kleine stempel schuilt een wereld van geschiedenis — van mensen die met toewijding en liefde hun ambacht uitoefenden, tot het moment dat hun wereld abrupt tot stilstand kwam.
Bronnen:
Lijst van Meestertekens, uitgegeven door het Ministerie van Financiën, ’s-Gravenhage, 1 juli 1940
De cartotheek van de Joodse Raad (1941–1943)
Eigen onderzoek