Het verhaal achter de vermeende goudhandelaren in Amsterdam
In januari 1941 diende de Gemeente Politie Amsterdam een verzoek in bij het Waarborgkantoor: het moest een overzicht krijgen van mensen die toestemming hadden om in goud te handelen. Op het eerste gezicht leek dit een simpele administratieve handeling — niets meer dan papierwerk. Maar achter deze lijst schuilt een aangrijpend verhaal dat een pijnlijk licht werpt op de vervolging van Joodse inwoners in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wat begon als administratie, werd een instrument van uitsluiting en vervolging. En het laat zien dat onrecht niet alleen van de bezetter kwam, maar soms ook binnen de Nederlandse samenleving zelf zijn eigen dynamiek kende.
Waarom bestond die lijst?
In de oorlog was het voor particulieren verboden om zonder vergunning in goud te handelen. Alleen juweliers, goudsmeden en banken mochten dat officieel doen. Alle anderen moesten zich registreren bij een Waarborgkantoor. Zo ontstonden overal in Nederland lijsten van zogenaamde “particuliere goudhandelaren”.
De lijst waar dit verhaal om draait, is bijzonder — en op een tragische manier uniek. Ze werd niet teruggevonden in een officieel archief, maar per toeval, decennia later, bij een verbouwing van een huis in Amsterdam. Tussen stapels oude papieren en 250 foto’s kwam het document tevoorschijn. Toevallig was dat het huis waar tijdens de oorlog Joseph van Poppel, een bekende NSB’er, woonde.
De foto’s bleken gemaakt door Bart de Kok (1896–1972), fotograaf én eveneens lid van de NSB. Hij had de lijst gekregen van een rechercheur, Willem Klarenbeek, die het document tijdelijk van het politiebureau had weggesmokkeld om te laten fotograferen. Dankzij die foto’s is de lijst bewaard gebleven.
Wat stond er op?
Op de lijst stonden 65 namen van mensen die volgens de registratie als “koopman of koopvrouw in goud en zilver” stonden ingeschreven.
Maar bij nader onderzoek bleek dat de meesten helemaal geen goudhandelaren waren. Het waren diamantbewerkers, kleermakers, vertegenwoordigers, arbeiders, artiesten, marktkooplui, voddenhandelaren — gewone Amsterdammers die probeerden te overleven in een tijd van angst en onzekerheid.
De cijfers spreken boekdelen:
55 van de 65 mensen waren van Joodse afkomst.
9 waren niet-Joods.
1 persoon is niet meer terug te vinden in archieven — vermoedelijk is hij of zij ondergedoken.
Van de 55 Joodse mensen op de lijst overleefde slechts één persoon. De anderen werden tussen 1942 en 1945 vermoord in concentratie- en vernietigingskampen als Auschwitz, Sobibor, Bergen-Belsen, Mauthausen en Dachau.
Sommige namen zijn bewaard gebleven in het archief van het Joods Museum, waar ook enkele van hun portretten terug te vinden zijn. Mensen als Lion van Stratum, Hessel Goldberg en Barend Ereira — gewone mensen met een gezin, een beroep en dromen.
De bredere context: de Joodse Raad en de deportaties
In 1942 werd de Joodse Raad opgericht, in eerste instantie met de bedoeling om de belangen van de Joodse gemeenschap te vertegenwoordigen. Al snel bleek echter dat deze organisatie onder directe controle stond van de Duitse autoriteiten. De Raad moest meewerken aan de registratie en deportatie van Joodse burgers.
Vanaf juli 1942 vertrokken de eerste treinen vanuit Amsterdam, meestal op dinsdagen, naar kamp Westerbork en vandaar verder naar de vernietigingskampen in Oost-Europa. Binnen enkele maanden volgden ook steden als Den Haag en Rotterdam.
De verplichte Jodenster, de gedwongen verhuizingen naar Amsterdam en de systematische lijsten en kaarten maakten het voor de bezetter mogelijk om mensen snel op te sporen. Zelfs een onschuldig lijkende administratie, zoals een aanvraag bij het Waarborgkantoor, kon in dat systeem levensgevaarlijk worden.
Waarom deze lijst belangrijk blijft
De lijst uit 1941 is meer dan een historisch document.
Ze herinnert ons eraan hoe gevaarlijk het kan zijn als bureaucratie en administratie hun menselijke gezicht verliezen. Achter elk nummer, elk adres en elke naam schuilt een mens — iemand met een verhaal, een familie, een toekomst die werd afgebroken.
Deze lijst maakt dat verleden weer zichtbaar. Ze laat ons stilstaan bij wat verloren ging, maar ook bij de verantwoordelijkheid die we vandaag dragen om te blijven herdenken en te blijven vertellen.
Politielijst 15 januari 1942
Overzicht van namen, adressen, geboortedata en het lot van personen op de politielijst van 15 januari 1942.
| Naam | Adres | Geboortedatum | Plaats / kamp | Datum / leeftijd |
|---|---|---|---|---|
| Lion van Stratum | 3e Oosterparkstraat 73III | 23-9-1912 | Mittelbau-Europa | 30-9-1944 – 32j |
| Hessel Goldberg | Nw. Kerkstraat 109 | 11-3-1897 | Sobibor | 9-4-1943 – 46j |
| Barend Ereira | Valkenburgerstraat 143 | 17-8-1904 | Auschwitz | 30-9-1942 – 38j |
| Willem Brilleslijper | Ruyschstraat 86I | 16-8-1913 | Mittelbau-Europa | 31-3-1944 – 30j |
| Markus van Bergen | Amstel 157 | 6-5-1915 | Auschwitz | 30-4-1943 – 27j |
| Juda Walvisch | Tugelerweg 19 | 9-6-1890 | Sobibor | 2-7-1943 – 53j |
| Simon Brilleman | Korte Houtstraat 21 | 17-4-1892 | Schoppinitz | 28-2-1943 – 50j |
| Leendert Brilleman | Korte Houtstraat 21II | 2-5-1917 | Sobibor | 9-7-1943 – 26j |
| Izaak N. Bouwman | Vrolikstraat 95 | 9-8-1905 | Seibersdorf | 31-3-1943 – 37j |
| Izak Neeter | Nw. Kerkstraat 61III | 31-1-1918 | Auschwitz | 31-1-1944 – 25j |
| Levi Brilleman | Korte Houtstraat 21II | 9-3-1920 | Auschwitz | 30-9-1942 – 22j |
| Andries Grim | Noorderdwarsstraat 12 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Marcus Haag | Plant. Muidergracht 73III | 26-6-1916 | Sobibor | 9-7-1943 – 27j |
| Isaac Fredrikstadt | Holendrechtstraat 18 | 15-12-1907 | Auschwitz | 3-8-1943 – 35j |
| Salomon Delmonte | Roerstraat 12 | 25-4-1879 | Sobibor | 2-4-1943 – 63j |
| Alex Elsas | Blasiusstraat 122III | 29-7-1920 | Auschwitz | 31-1-1944 – 23j |
| Sander van Gelder | Vechtstraat 48III | 21-5-1913 | Dachau | 4-2-1945 – 31j |
| Samuel Gans | Jan Evertsenstraat 120I | 17-8-1879 | Mauthausen | 10-7-1942 – 62j |
| Louis Boeken | Lepelstraat 82I | 11-11-1908 | Palm Beach, VS | 12-7-1990 – Overleefd |
| Adolf Hirschfeld | Kerkstraat 226 | 27-12-1910 | Onbekend | 14-5-1942 – 31j |
| Samuel Nikkelsberg | St. Antoniusbreestraat 62II | 8-5-1908 | Mittelbau-Europa | 29-2-1944 – 35j |
| Hartog Lap | Nw. Kerkstraat 1B | 8-9-1897 | Sobibor | 9-7-1943 – 45j |
| Naatje van der Glas – de Metz | Holendrechtstraat 38 | 3-4-1901 | Auschwitz | 21-9-1942 – 41j |
| Isaac de Leeuw | Valkenburgerstraat 130 | 2-7-1918 | Auschwitz | 30-9-1942 – 24j |
| Nathan Groen | Tilanusstraat 36III | 29-1-1914 | Auschwitz | 30-9-1942 – 28j |
| Simon Dekker | M. Janszoonkosterstraat 13 | 21-1-1892 | Bergen-Belsen | 9-4-1945 – 53j |
| Netje van Naarden – Meijer | Riouwstraat 22 | 4-12-1883 | Sobibor | 21-5-1943 – 53j |
| David Mendes Monteiro | Tilanusstraat 22 | 4-5-1897 | Bergen-Belsen | 15-3-1944 |
| Alexander Sturkop | Meerhuizenplein 3 | 20-7-1906 | Sobibor | 11-6-1943 – 36j |
| Juda Groen | Govert Flinckstraat 304 | 19-12-1911 | Amsterdam | 7-6-1942 – 30j |
| Jacob Sturkop | Gijsbrecht van Amstelstraat 32 | 4-5-1883 | Sobibor | 28-5-1943 – 60j |
| Betsie Scheffer | Herengracht 71 | 25-6-1910 | Sobibor | 26-3-1943 – 32j |
| Barend van West | Afrikaanplein 11 | 15-6-1895 | Mittelbau-Europa | 31-3-1944 – 48j |
| Willem Hendrik Lesterhaus | O. Achterburgwal 66 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Isaac Montanhes | Tugelsweg 3 | 27-7-1906 | Sobibor | 4-6-1942 – 36j |
| Joseph Busnach | Ruyschstraat 78I | 10-4-1889 | Auschwitz | 30-1-1943 – 53j |
| Wilhelmina Duinker | Nw. Amstelstraat 33 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Theodorus Barth. Raats | Bataviastraat 11 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Samuel Kropveld | Roetersestraat 6 | 11-3-1894 | Auschwitz | 22-4-1943 – 49j |
| Karel Barber | Zuider Amstellaan 33 | 11-5-1900 | Kochanowitz | 31-7-1943 – 43j |
| Philip Geleerd | Lepelstraat 67 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Natan Schijvenschuurder | Lange Houtstraat 45/47 | 4-10-1900 | Mauthausen | 23-10-1942 – 42j |
| Louis Verduin | Smaragdstraat 20 | 2-7-1898 | Sobibor | 28-5-1943 – 44j |
| Machiel Vogel | Lepelstraat 66I | 29-7-1923 | Auschwitz | 30-9-1942 – 19j |
| Jacobus Franciscus Johannes van Ost | Vechtstraat 55 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Levie Callo | Borssenbrugplein 2 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Meijer Reens | Lange Nekstraat 19III | 14-3-1906 | Auschwitz | 30-9-1942 – 36j |
| Jacob Spanjar | Amstellaan 46I | 9-9-1914 | Sobibor | 2-4-1943 – 28j |
| Isaac Hillesum | Pretoriusstraat 65 | 12-8-1918 | Sobibor | 9-7-1943 – 24j |
| Theodoor van der Starre | Von Zesenstraat 107 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Meijer Halberstadt | Kraaipanstraat 65 | 22-10-1897 | Schoppinitz | 31-10-1943 – 46j |
| Gijbertus Hendrikus Fluyter | Oudezijds Voorburgwal 1 | – | Geen joodse achtergrond | – |
| Abraham Jas | Spitskopstraat 7II | 28-9-1916 | Auschwitz | 30-9-1942 – 26j |
| Jonas Kropveld | Lepelstraat 35III | 20-11-1898 | Auschwitz | 25-1-1943 – 44j |
| Izaak Jas | Nieuwe Herengracht 22 | 24-10-1903 | Sobibor | 21-5-1943 – 39j |
| Adolf Herman Minder | Waverstraat 89I | 5-4-1915 | Auschwitz | 30-9-1942 – 27j |